Vertrouwensrelaties in Diplomatie

In al die jaren in Nederland heb ik gemerkt dat sommige woorden heel anders geïnterpreteerd en toegepast worden in de praktijk dan de betekenis die ze eigenlijk hebben. Het woord 'diplomatiek' is daar een voorbeeld van.

In de sector waarin ik werkzaam was, kwam het woord 'diplomatiek' regelmatig voor. In de praktijk wordt het echter geassocieerd met 'liegen', 'manipuleren' en 'verzwijgen van de waarheid'. Velen denken dat dit slim en diplomatiek handelen is. Op internet vond ik echter de volgende definitie: "Diplomatiek" verwijst naar de kunst en praktijk van het onderhouden van relaties tussen staten of organisaties door middel van onderhandelingen, overleg en tactvol gedrag om conflicten te voorkomen of op te lossen. Het kan ook verwijzen naar het vermogen om gevoelige kwesties op een zorgvuldige en tactvolle manier aan te pakken om de goede verstandhouding te behouden.

Uit de definitie kan ik niet opmaken dat iemand moet liegen om doelen te bereiken. Het tactvolle wordt waarschijnlijk vertaald als manipulatief. Natuurlijk is liegen of manipuleren de gemakkelijkste weg om een situatie naar je hand te zetten, vooral wanneer iemand niet over het juiste gevoel voor nuances en vaardigheden beschikt. Dit liegen en manipuleren komt waarschijnlijk voort uit een overmatige nadruk op verbale communicatie. Als je niets te zeggen hebt maar toch iets moet zeggen, kiezen sommigen voor leugens of 'mooie' woorden. Echter, het onderhouden van relaties hangt sterk af van het vertrouwen dat de ander in jou heeft. Als er vanaf het begin gelogen wordt, zie ik niet hoe een relatie tot stand kan komen. En als er gelogen of verzwegen wordt bij gevoelige kwesties, kunnen we ons voorstellen wat voor impact dat heeft op de verstandhouding.

Mensen die liegen hebben vaak geen gevoel voor menselijke interacties. Indien ze dat wel zouden hebben, zouden ze beseffen dat anderen hun leugens of manipulaties kunnen doorzien of aanvoelen. Als ze weten dat hun leugens toch worden ontdekt, waarom zouden ze dan nog liegen? Hun doel om te liegen wordt immers niet bereikt. Dus mensen die liegen en manipuleren, geven eigenlijk aan dat ze geen relaties kunnen onderhouden met anderen. Ze begrijpen namelijk niet wat de gevolgen zijn van hun gedrag. Hetzelfde geldt voor schriftelijke communicatie. Veel mensen kunnen de authenticiteit van een boodschap voelen door de toon van e-mails of berichten heen.

Het is inderdaad een kunst om een goede verstandhouding te hebben met anderen, gebaseerd op vertrouwen. Mensen liegen meestal wanneer ze een ander niet kunnen vertrouwen, en ze manipuleren meestal als ze hun eigen doelen willen bereiken. Beide handelingen zijn gericht op eigen belang. Echter, juist door jezelf bloot te geven of eerlijk te zijn, bouw je vertrouwen op bij anderen. Dus minstens één partij moet initieel vertrouwen geven. Als mensen niet weten hoe ze zichzelf kwetsbaar moeten opstellen of voortdurend de drang hebben om anderen te beïnvloeden, kunnen ze per definitie de kunst van diplomatie niet beheersen. Oppervlakkige relaties leiden zelden tot iets constructiefs, vooral niet op het wereldtoneel.

Ik durf te zeggen dat veel landen moeite hebben met de 'koelheid' van westerse landen. In de Chinese taal worden westerlingen soms beschreven als mensen zonder 'menselijke warmte'. Dit kan het opbouwen van relaties gevoelsmatig al bemoeilijken. Belangrijk om op te merken is dat het gedrag van 'hooggeplaatste' personen mogelijk anders wordt ervaren dan dat van gewone burgers in Nederland. Op diplomatiek niveau wordt deze stereotypering over westerlingen alleen maar versterkt door verbale aanvallen en voortdurend vingerwijzen.

Wel zie ik een verband tussen de diepgewortelde patronen van menselijke verhoudingen van nu en de slavenhandel uit het verleden. Van oudsher is het Westen gewend aan relaties met een machtsverhouding, puur omdat ze eerder welvarend zijn geworden door het ontwikkelen van de economie. De veronderstelling dat het westen altijd een hogere positie inneemt dan andere landen is vanzelfsprekend geworden. Samen een bepaalde positie bekleden met een ander land dan het Westen hoort er niet bij. Dit verklaart wellicht waarom het algemeen aanvaard is dat de Verenigde Staten de leidende positie inneemt op economisch gebied, en ook waarom de Verenigde Staten China als een grote vijand ziet en het op verschillende manieren probeert tegen te werken of te saboteren. Het Westen gelooft niet in het delen van posities, of in twee partijen die als gelijkwaardige winnaars naar voren komen. Dit is wellicht ook de reden waarom Europa zich ondergeschikt stelt aan de Verenigde Staten. Want er kan maar één winnaar zijn. Als de Verenigde Staten de winnaar is, dan accepteert Europa dat hij de verliezer moet zijn. En omdat we toch niet de beste kunnen zijn, laten we onszelf maar gaan. Alles of niets. Een hoge positie of een lage positie. Leider of Volger. Maar bestaat er niet ook de mogelijkheid om een gedeelde positie te bereiken?

Daarom denk ik dat Europa of Nederland zich niet volledig bewust is van hun automatische denkpatronen over ongelijkwaardigheid. Evenmin zijn ze zich bewust van hun eigen houding en de indruk die ze maken op andere landen. In plaats daarvan denken sommigen dat diplomatiek handelen gelijk staat aan liegen, feiten verzwijgen of zich op gedragsniveau aanpassen voor dat ene moment, terwijl dit alles juist niet bijdraagt aan een oprechte goede verstandhouding. Bovendien is een bepaalde houding zo diep geworteld in iedereen dat velen niet eens weten dat het anders moet of kan. Eén van de factoren die hieraan bijdraagt, is het gebrek aan emotionele betrokkenheid bij relaties. Als we teruggaan in de geschiedenis, zouden sommige slaven mogelijk niet mishandeld zijn als hun 'bazen' hen beschouwden als familieleden of gelijkwaardige vrienden. De behoefte om een vertrouwensrelatie op te bouwen met de slaven was simpelweg niet aanwezig. Dit verklaart wellicht waarom allerlei misstanden hadden plaatsgevonden.

Bovenstaande zou ook kunnen verklaren waarom de Nederlandse perceptie van het woord 'diplomatiek' een negatieve lading krijgt: ‘Het vermogen om gevoelige kwesties op een zorgvuldige en tactvolle manier aan te pakken om de goede verstandhouding te behouden.’ Ik vind dat dit zo gekunsteld en berekenend overkomt, en een negatieve connotatie heeft. Als het natuurlijk opbouwen van relaties met vertrouwen niet gebruikelijk is, is het begrijpelijk dat Nederlanders denken dat liegen en manipuleren daarbij horen.  

Wanneer ik bijvoorbeeld naar de Chinese taal kijk, wordt het woord 'diplomatiek' als volgt gedefinieerd: ‘De externe betrekkingen en diplomatieke activiteiten tussen landen of organisaties, inclusief communicatie, onderhandelingen, overleg en samenwerking met andere landen.' Deze definitie is erg feitelijk, zonder de nadruk op gevoeligheid en tactvol gedrag. Blijkbaar hebben Nederlanders een extra toelichting nodig om te begrijpen wat diplomatiek handelen inhoudt, of hoe ze dit moeten doen. Wanneer mensen niet weten hoe ze zich 'diplomatiek' moeten gedragen en denken dat van hen wordt verwacht dat ze liegen, manipuleren en informatie achterhouden, veroorzaken er juist misverstanden en verstoringen in relaties met andere landen.

Naast het overbruggen van emotionele afstand en het aanpakken van onbewuste overtuigingen, zijn ook kennis en vaardigheden van belang voor diplomatie. Als je bijvoorbeeld onwaarheden vertelt door een gebrek aan kennis, of als je verkeerde analyses maakt of advies geeft vanwege het ontbreken van inzichten en vaardigheden, kom je alsnog onbetrouwbaar over. Met een onbetrouwbare indruk wordt het dan moeilijk om relaties op te bouwen. Uiteindelijk leidt dit tot ineffectieve diplomatie, vooral op het wereldtoneel waar vertrouwen een cruciale rol speelt bij het onderhouden van internationale relaties.